بنیان وتربیت خانوادگی: 
زینب(سلام الله علیها) دختر علی و زهرا(علیهما السلام) در روز پنجم جمادی‌الاولی سال پنجم هجرت، در مدینه منوره دیده به جهان گشود. در پنج سالگی مادرش را از دست داد و از همان دوران طفولیت با مصیبت آشنا شد. او در دوران عمر بابرکت خویش، مشکلات و رنج‌های زیادی را متحمل شد. رحلت پیامبر(ص)، شهادت مظلومانه مادر، فرق خونین پدر، جگر پاره پاره و سر بریده برادران، شهادت فرزندان و برادران و برادرزاده‌ها و همچنین حوادث تلخی چون اسارت، نمونه‌هایی از آن است. این سختی‌ها و مشکلات از او فردی صبور و بردبار ساخته بود. او را صدیقه صغری(سلام الله علیها)می‌نامیدند. محدثه، عالمه و فهیمه از القاب او بوده و زنی عابده، زاهده، عارفه، خطیبه و عفیفه محسوب می‌شده است. نسبت نبوی، تربیت علوی و لطف خداوندی از حضرت زینب(سلام الله علیها) فردی با خصوصیات و صفات برجسته ساخته بود، طوری که به او «عقیله بنی‌هاشم» می‌گفتند. او با پسر عموی خود «عبدالله بن جعفر» ازدواج کرد و ثمره این ازدواج فرزندانی بود که دو تن از آنان در کربلا، در رکاب مولا اباعبدالله الحسین(علیه السلام) شربت شهادت نوشیدند 
هنگامی که زینب (سلام الله علیها)، این ریحانه علی و فاطمه (سلام الله علیها) چشم بر این جهان فانی گشود، رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله در سفر بود. صبر کردند تا پیامبر باز گردد و چون نام حسن و حسین، نام این کودک را نیز از ملکوت بیاورد. 
رسول خدا پس از مدتی از سفر بازگشت و به خانه نور چشم خود، فاطمه (سلام الله علیها) رفت. علی علیه‏السلام دختر را در آغوش مبارک پیامبر نهاد و منتظر نزول وحی شدند پس جبرئیل نازل شد و فرمود: «نامش را زینب بگذارید» و آنگاه از سرنوشت کودک خبر داد. 
پیامبر زینب (سلام الله علیها) را بوسید و صورت بر صورتش گذاشت و اشک از چشمان مبارکش جاری شد. عرض کردند: «ای رسول خدا، سبب گریه شما چیست؟» فرمود: «این دخترْ در مصیبت‏ها شریک حسین من است». 
بنابراین زینب (سلام الله علیها) در خانه رفیع امامت رشد یافته، از لبان وحی علم آموخته، و در دامان کرامتْ پرورش یافته بود. او لباس پاکی و تقوا پوشیده و به آداب و اخلاق اسلامی مزین گشته بود. زینب (سلام الله علیها) فصاحت و بلاغت را از علی، نجابت را از فاطمه، صبر و شکیبایی را از حسن و مظلومیتِ در عین ایستادگی را از حسین آموخته بود؛ او روح بلند صبر و رضا بود. 



نقش حضرت زینب در زنده ماندن اسلام و انتقال آن به نسل‌های بعدی مسلمانان را درچه می‌دانید؟ 
یکی از مهم‌ترین ارکان جاودانگی حادثه عاشورا نقش پیام رسانی حضرت زینب (سلام الله علیها) و بازماندگان کربلا بود که این واقعه تاریخی را ماندگار و جاودان کرد، بدون شک نقش حیاتی حضرت زینب (سلام الله علیها) در اهداف بزرگ عاشورا در جهت احیای دین و زنده ماندن احکام نورانی اسلام و فداکاری آن حضرت در این زمینه‌ها برکسی پوشیده نیست.یکی از اهداف بزرگ دشمن نابودی اهل بیت به عنوان اسلام عینی و مجسم بود؛ شهادت همه مردان اهل بیت و اسارت بقیه اهل بیت کاشف از این حقیقت دردناک است؛ به همین علت حفظ و نگهبانی از اهل بیت به عنوان اهداف بزرگی است که دشمن را در مقصد پلیدش ناکام خواهد گذاشت توجه به این نکته مهم است که باعث شده تا حضرت زینب (سلام الله علیها) در کنار افشاگریش درباره حادثه عاشورا و تبیین حوادث دردناک آن روز، مسؤولیت دفاع از بازماندگان این حادثه را مد نظر و توجه خود قرار می‌دهد. 

صبرسازنده بر مصائب : 
حضرت زینب در طول عمر خود انواع مصائب و بلایا را با چشم خود دیده و صبر پیشه کرده بود. همچنین از القاب آن حضرت صدیقه صغری، عصمت صغری و عقیله بنی‏هاشم بود. عقیله، زنِ کریمه‏ای را گویند که میان خانواده و خویشان بسیار عزیز و محترم و در خاندان خود ارجمند باشد. 
در میان رخدادهای شگفت، رخداد «طف» است که در روز دهم سال 61 هجری در سرزمین سوزان نینوا در ناحیه کربلا اتفاق افتاد. 

معراج انسانی زینب: 
اگر میدان کربلا را اوج معراج مردان بدانیم در کربلا، کوفه و شام است که زینب(سلام الله علیها) چند بار به معراج انسانی می‌رود و در این راه جامعه‌ای را به رشد اجتماعی می‌برد و آنان را که در شهوت دنیا راه را گم کرده‌اند به تازیانه کلام برمی‌انگیزد. این گونه است که هر مجلسی برای زینب(سلام الله علیها) معراج می‌شود و جامعه می‌تواند هم از خود او و هم از سخنان وی که سخنان معراجی است درس‌ها بیاموزد. آنگاه که می‌فرماید «ما رایت الا جمیلا» یادآور کلام معصومان مورد ستایش قرآن در سوره انسان است که جز به وجه الله کاری را انجام نمی‌دهند. اکنون او دوباره الگوسازی می‌کند که ما جز وجه و رضای الهی نمی‌خواهیم و جز او نمی‌جوییم. اینها نشانگر آن است که آن شخصیت، پیش از آنکه به کربلا برسد، کمال انسانی را پیموده بود. در روانشناسی اثبات شده که آدمی هنگام خشم و در زمان فرو ریزش عواطف و احساسات تند، هر آنچه را در ذات و شاکله وجودی‌اش است، نمایان می‌سازد. 
این گونه است که زینب(سلام الله علیها) این چنین در اوج زخم‌ها و زخمه‌ها سخن از جمال و جمیل می‌گوید. اگر از آن همه تاریخ گفته و ناگفته تنها همین قطعه از بهشت زینبی بود، همان ما را بس که این بخش را برترین‌ و اوج‌ الگو قرار دهیم و بدانیم که در پس این زن کربلایی چه زن کاملی نشسته است. 
یکى از روشن‌ترین و بارزترین نکاتى که در بررسى شخصیت آن ‏حضرت است اعطای مقام نیابت‏ خاصه از سوى حضرت اباعبدالله بود. 
از مرحوم شیخ صدوق‏ رحمهًْ‌الله‏ علیه نقل شده که زینب داراى مقام نیابت ‏خاصه از سوى حضرت ابا عبدالله بود و مردم در حلال و حرام به ایشان مراجعه مى‏کردند تا وقتى که امام زین‏العابدین کاملا بهبود یافتند. 
برعهده گرفتن وظایف و مسؤولیت‌هاى یک امام معصوم، حاکى از ظرفیت وجودى بیکران ایشان است. روایت دیگرى که علامه جعفر نقدى از کتاب «اکمال الدین و اتمام النعمه» نقل مى‏کند حاکى از آن است که امام حسین(علیه السلام) حضرت را بر اسرار امامت، امین دانسته و آن را در اختیار ایشان نهادند و این شرافتى است که هیچ چیز دیگر با آن برابرى نمى‏کند. 
نقش سرنوشت‏سازى که حضرت در احیا و مساعدت دین ایفا کردند، از آغاز خلقت تاکنون نظیر ندارد. این مخدره جلیله علاوه بر آنکه همراه کاروان برادر بود، ریاست کاروان و تدبیر امور را نیز برعهده داشت، فرزندانش را نیز فدایى راه امام زمانش ساخت و عرض کرد: جدم خلیل از خداوند، قبول فدا کرد، شما هم این قربانى را از من بپذیر. به روایت ‏بسیارى از کتب معتبر از علیا مخدره سکینه خاتون نقل شده است که حضرت زینب (سلام الله علیها) در ضمن بعضى از کلماتشان فرمودند: لیتهم یقنعون بالفداء؛ اى کاش دشمنان حاضر مى‏شدند من به جاى برادر کشته شوم. نکته مهم دیگر این‌که فرماندهى حرکت عظیم سازندگى فکرى و فرهنگى جامعه اسلامى بر عهده حضرت زینب(سلام الله علیها) بود، همانطور که اشاره رفت ‏بدعت‏ها و انحرافاتى که امویان در دین ایجاد کرده بودند تا حدود زیادى با خون مقدس اباعبدالله‌الحسین و یارانش شسته شده بود اما تکمیل آن و بعد جایگزینى ارزش‌هاى اصیل اسلامى نیازمند حرکت توفنده و حساب شده‏اى که متمم جریان عاشورا باشد، بود و رهبران این حرکت زینب کبرى و امام سجاد بودند. با توجه به بیمارى امام سجاد، عمدة سنگینى این مسؤولیت ‏بر دوش حضرت زینب(سلام الله علیها) بود. 

الگوی راه دشوار: 
زنان امروز به‌مراتب بیشتر نیازمند وجود آن حضرت براى نیل به سعادت حقیقى هستند. زن در فرهنگ اسلام، مظهر رافت، رحمانیت و ربوبیت‏حق است. زن در قرآن کریم و روایات به عنوان انسانى که توان نیل به مقام خلافت اللهى را دارد، داراى ارج و منزلتى بس والاست. به‌علاوه زن در جایگاه «همسر» و «مادر» نقش بسیار مؤثرى در رشد و اعتلای جامعه به سمت هدف نهایى خلقت دارد. در بعد نظرى، آنچه از سرچشمه قرآن و سنت تراوش می‌شود، راه کمال و نیل به عالی‌ترین درجات معنوى را براى مرد و زن به‌طور یکسان گشوده است، البته در بعضى موارد به جهت تفاوت‌هاى فیزیکى و جایگاه ویژه‏اى که زن و مرد دارند، راه رسیدن به این هدف براى مرد و زن متفاوت است و روشن است که اختلافات ظاهرى موجب برترى یا نقص نیست. قرآن‏کریم به ‌کرات تقوا، ایمان، عمل صالح، علم و دانش، سعى فى سبیل‏الله و... را به عنوان ملاک برترى افراد اعلام کرده و سخن از «زن و مرد بودن» به میان نیاورده است، بلکه براى اینکه هیچ شبهه‏اى در اذهان راه نیابد، در موارد متعددی تصریح کرده که مذکر و مؤنث‏ بودن در پیمودن این راه و دستیابى به اهداف دخالتى ندارد. در سه جریان مهم تاریخ اسلام یعنى بعثت پیامبر اکرم، جریان ولایت و امامت على(علیه السلام) و واقعه سرنوشت‏ساز عاشورا به وضوح نقش برجسته سه زن یعنى حضرت خدیجه، فاطمه و زینب(سلام الله علیها) را مشاهده مى‏کنیم و اصولا قرآن کریم در تثبیت ادیان الهى بر جایگاه ویژه زن تأکید دارد. نمونه آن حضرت مریم(سلام الله علیها)، مادر حضرت موسى(علیه السلام) و آسیه(سلام الله علیها) همسر فرعون است. 
انقلاب اسلامى تا حدود زیادى ارزش و منزلت واقعى زن را تبیین کرده و رهبر کبیر انقلاب وظیفه الهى زنان را به‌کرات گوشزد کرده و شخصیت و هویت واقعى آنان را متذکر شده‏اند و آرمان‌هاى والایى را ارائه داده‏اند که برگرفته از زلال معارف اهل بیت(علیه السلام) است؛ چنانکه فرموده‏اند: «زن مبدا همه سعادت‌ها و خیرات است»، «بانوان رهبر نهضت ما هستند»، «زن مظهر تحقق آمال بشر است و از دامن زن مرد به معراج مى‏رود». 
اکنون با عنایت ‏به نقش خطیر زن در صلاح و فساد جامعه باید گفت زنان مسلمان ما باید دقیقاً توجیه شوند که چگونه وجود پر برکت ‏بانویى چون زینب کبرى(سلام الله علیها) مى‏تواند از وراى 14 قرن، چونان خورشیدى تابناک بر زوایاى زندگى آنها بتابد و دریچه‏هاى نور و سعادت را به رویشان بگشاید و از مکاتب و افکار بیگانه بى‏نیازشان کند. در جهان کنونى که بشریت ‏بیش از هر زمان دیگر دچار تعارضات فکرى، اخلاقى و مذهبى است و بى‌وقفه در پى آن است تا راهى به سوى سعادت حقیقى بیابد، زن امروز نیز هدفش را در رهایى از اسارت متمرکز ساخته است، اما نمى‏داند چگونه خود را از منجلاب فریب، فساد، انحراف و ملعبه بودن نجات دهد، رسالت ماست که این حقیقت روشن را بر همگان عرضه کنیم؛ «آنچه آزادى واقعى را براى زنان به ارمغان مى‏آورد و سعادت و کمال را آشکارا فرارویشان قرار مى‏دهد، قوانین مکتب حیاتبخش اسلام است که تجسم عینى آن در شخصیت فرزانگانى چون زینب کبرى‏(سلام الله علیها)، مشاهده مى‏شود». 
از آنجا که اشتغال انسان به کار، زندگی و مسؤولیت‌های اجتماعی، گاه موجب غفلت می‌شود و توجه به کار، گاه انسان را از توجه به هدف باز می‌دارد و انسان به نسیان و فراموشی می‌افتد، رسالت بزرگ که عبادت خالق است نیز فراموش شده و خودسازی و تزکیه بر این امر نیز واجب می‌شود، در نتیجه بازگشت به معنویت شرط اساسی این رسالت است. 
حضرت زینب (سلام الله علیها) در کربلا چهره واقعی زن مسلمان را به تصویر کشید [2] 
حضرت زینب (سلام الله علیها) نخستین مفسر قرآن و دانشمند بانوان اسلام است. ایشان در سایه پدر بزرگوارشان فعالیت فرهنگی می‌کردند و تا قبل از واقعه عاشورا کانون خانواده پرمهری داشتند. ایشان دارای فرزندان بزرگواری بود که وفا، ایمان، ادب، ایثار و شجاعت را از مادرشان تعلیم دیده بودند. 
ایشان تا قبل از واقعه عاشورا مصیبت‌های بزرگی چون رحلت جدش (صلی الله علیه وآله) برای ایشان نقش مادر و خواهری بسیار شجاع و مهربان را ایفا ‌کردند و با صبر، امام حسین(علیه السلام) را به سوی میدان بدرقه کردند و حتی افسار اسب را، خود به دست برادرش دادند چرا که او نسبت به عظمت نهضت برادرشان وقوف کامل داشتند و خردمندانه و به دور از عواطف باطنی خود را آماده مدیریرسول خدا (ص)، شهادت مادری بی‌مانند و پدری چون علی(علیه السلام) را چشیده بودند و چه بسا حضرت زینب (سلام الله علیها) قبل از وقوع واقعه عاشورا نسلی را برای آن ایام تربیت می‌کردند. امام‌حسین(علیه السلام) به حضرت زینب (سلام الله علیها) فرمود: «خواهرم هرگز بی‌قراری نکن و صبرت را از دست نده تو در برابر خدا ماموریتی سخت و آزمایشی بزرگ داری»، حضرت زینب (سلام الله علیها) با فرزندانشان به همراه برادر بزرگوارشان عازم حج و از آنجا رهسپار کوفه شدند. وقتی لشکر حر در مقابل آنان قرار گرفت، ایشان قدری نگران و آشفته شدند که برادر بزرگوارش امام حسین(علیه السلام) ایشان را به صبر دعوت کرد و پس از آن دیگر هیچ ناشکیبایی از زینب (سلام الله علیها) و دیگر بانوان و دختران دیده نشد بلکه همه آنها هماهنگ و مطیع حضرت زینب (سلام الله علیها) بودند و ایشان با نظارت امام زین‌العابدین (علیه السلام) مدیریت بسیار مدبرانه‌ای را انجام دادند و کاروان عاشورا را در این بحران مدیریت ‌کردند. 
حضرت زینب (سلام الله علیها) در واقعه عاشورا عهده‌دار مراقبت از حضرت سجاد (علیه السلام) نیز بودند، حضرت زینب (سلام الله علیها) شب بعد از عاشورا که شبی بسیار غمناک و غمبار بود پسران و دختران کاروان را که از وحشت هجوم دشمنان و سوختن خیام اهل بیت (علیهم السلام) به بیابان‌های اطراف پراکنده شده بودند در زیر چادرهای نیمه‌سوخته جمع و آنها را آرام کردند و از امام زین‌العابدین (علیه السلام) نیز مراقبت می‌کردند. 
ظهر عاشورا قبل از شهادت امام حسین (علیه السلام)، حضرت زینب (سلام اللت شرایط بحران کردند و همه حوادث را پیش‌بینی می‌کردند. مدیریت حضرت زینب (سلام الله علیها) در شرایط حساس واقعه عاشورا به حدی قوی بود که هیچیک از بانوان حاضر بدون اذن او سخن نگفتند و این نوع مدیریت مورد تایید امام معصوم نیز بود. ایشان حتی در شب شهادت، نماز شب‌شان را با عشق و شور خاصی می‌خواند و نه‌تنها لحظه‌ای از این پیشامد ناسپاسی نکردند بلکه بعد از دیدن مصائب بسیار به دلیل داشتن معرفت و درک شهودی بالا همه حوادث را شیرین معرفی می‌کنند. 
معرفت و درک عمیق از قضایا و بلایای ظاهری دلیل استواری حضرت زینب (سلام الله علیها) در مقابل بلایای ناگوار است. حضرت زینب(سلام الله علیها) با آمادگی کامل از شرایط استقبال می‌کردند و در شرایطی که برادران بزرگوارشان را از دست داده بودند با روحی قهرمانانه و علی‌وار با حوادث مواجه می‌شدند و وظیفه خطیر امامت تا زمانی که امام سجاد (علیه السلام) بیمار بودند به دست ایشان بود. 
حضرت زینب (سلام الله علیها) در طول این رخدادها چهره واقعی زن مؤمن و کارآمدی را نشان دادند که در مدیریت نهضت‌ها کمتر از مردان نیست. 
در صحنه عاشورا مثال‌های بسیاری از زنان مؤمن و صبور دیده می‌شود و همه اینها نشان می‌دهد که زن در رشد علوم و ترقی جامعه می‌تواند اساسی‌ترین نقش‌ها را عهده‌دار باشد لذا با داشتن چنین اسوه‌ها و الگوهایی از شیرزنان شیعه جامعه اسلامی باید در برنامه‌ریزی و مهندسی فرهنگی خود به بانوان توجه بیشتری داشته باشد چرا که اساس مهندسی فرهنگی به تربیت نسل‌ها بستگی دارد و مسؤولان فرهنگی کشور باید با در نظر گرفتن نقش بانوان در این مهم به آنان و مسائلشان توجه کرده و رویکرد اساسی نشان دهند.[3] 

-------------------------------------- 

[1] . امیر علی حسنلو مرکز مطالعات حوزه علمیه قم. 
[2] . همان.